روش تحلیل محتوای کیفی در قرآن کریم (علمی پژوهشی)

روش تحلیل محتوای کیفی تطبیق یافته به منظور تحقیق در متن قرآن کریم؛ ارائه یک مطالعه موردی در علوم رفتاری

جهت دریافت لینک اصل مقاله کلیک کنید

برای ارجاع اصولی به این مقاله متن زیر را کپی کنید:

عبدالهی نیسیانی، علی. (1397). روش تحلیل محتوای کیفی تطبیق یافته به منظور تحقیق در متن قرآن کریم؛ ارائه ی یک مطالعه ی موردی در علوم رفتاری. آموزه های قرآنی, -(28 ), 27-56.

چکیده

روش تحلیل محتوای کیفی به صورت تخصصی به تحلیل محتوای متون می پردازد. قواعد و گام‌های روش تحلیل محتوای کیفی عمومی بوده و برای انواع متون به صورت مشترک استفاده می شود. اما در متن قرآن کریم فرض می شود که تمامی ابعاد مطالب آن –از جزئی ترین عبارات و حروف گرفته تا کلیت عبارت‌ها و سوره‌ها- حاوی نکات و پیام‌هایی است که  حکیمانه و آگاهانه در آن گنجانیده شده است. و بنابراین در روش تحقیقی که به بررسی محتوای متن قرآن کریم می پردازد، بایستی الزاماتی گنجانیده شود که بتواند استفاده بیشتری از این نکات و پیام‌های قرآنی داشته باشد و علاوه بر آن ساختار علمی قابل قبولی برای محافل علمی ارائه نماید. این نوشتار، گام‌های روش تحلیل محتوای کیفی را مطابق با چنین اقتضائاتی بازتعریف نموده و آن‌ها را به صورت سه گام اصلی و گام های فرعی ذیل هرکدام توسعه داده است. 

کلیدواژه ها: تحلیل محتوای کیفی، روش تحقیق موضوعی در قرآن، مدل های توصیفی رفتار انسان

Qualitative content analysis in Quran as a specilized method

Qualitative content analysis is a valid method for analyzing texts and contents. This method systematically selects and studies -through determined rules- some parts of determined text. However, qualitative content analysis does not consider the special situations and assumptions related to Quran. It is assumed, the texts and contents of Quran are not like other ordinary texts; And all details potentially have massages for The audience. So qualitative content analysis, should consider special rules and steps in studying Quran. Moreover, in Islamic studies there are advices about studying and understanding text and contents of Quran. In this paper in a comparative view to usual qualitative content analysis and specialized points related to methodology of Quran, suggest a series of methodological steps of using qualitative content analysis in Quran. This paper explains these steps by examples of a real research that is done by this method.

Keywords: Quran, Qualitative content analysis, methodology, Descriptive Models of Human Behaviour.

"تحليل المحتوى النوعي في القرآن" كطريقة متخصصة في دراسة القرآن

يعد تحليل المحتوى النوعي طريقة علمية صالحة لتحليل النصوص والمحتويات. هذه الطريقة العلمية تدرس بشكل منهجي من خلال القواعد المحددة - بعض أجزاء النص المحدد. ومع ذلك ، لا ينظر تحليل المحتوى النوعي في المواقف والافتراضات الخاصة بالنص القرآني. من المفترض أن نصوص القرآن ومحتوياته ليست مثل النصوص العادية الأخرى ؛ وجميع التفاصيل يحتمل أن يكون لها بعض النقاط الخاصة للباحث. لذا فإن تحليل المحتوى النوعي يجب أن يأخذ في الاعتبار القواعد والخطوات الخاصة بدراسة القرآن. وعلاوة على ذلك ، في الدراسات الإسلامية هناك بعض النصائح المقدمة حول كيفية دراسة وفهم نص ومحتويات القرآن الكريم. في هذه الورقة في النظرة المقارنة إلى تحليل المحتوى النوعي المعتاد والنقاط المتخصصة المتعلقة بمنهجية دراسات القرآن ، نقترح سلسلة من الخطوات المنهجية لاستخدام تحليل المحتوى النوعي في القرآن. تقدم هذه الورقة خطوات منهجية ، وتشرح هذه الخطوات من خلال أمثلة لأبحاث حقيقية في الدراسات السلوكية التي تتم بهذه الطريقة.

الكلمات المفتاحية: القرآن الكريم ، تحليل المحتوى النوعي ، المنهج العلمي ، النماذج الوصفية للسلوك البشري.

1. مقدمه

این نوشتار یک الگوی جدید روشی در انجام پژوهش ارائه می‌نماید. به منظور آن که الگوی روش تحقیقی ارائه شده در این نوشتار صرفا ذهنی نبوده و بتواند به صورت ملموس‌تری قابلیت بکارگیری داشته باشد یک موضوع پژوهشی که به همین روش انجام شده به تناسب بحث و در لابلای مطالب به عنوان مثال آورده شده است. موضوع پژوهشی که به عنوان نمونه در این نوشتار از آن استفاده خواهد شد، «مدل های توصیفی رفتار انسان» است. مدل های توصیفی رفتار انسان به به تبیین چگونگی رفتار انسان می پردازند و از لحاظ علمی –در علوم رفتاری- شاخص ها و ویژگی هایی معین داشته و قابل تعریف هستند. نوشتار حاضر سه قسمت عمده دارد: در ابتدا، نمایی خلاصه و اجمالی از موضوع پژوهشی مورد بررسی -یعنی، مدل های توصیفی رفتار انسان در قرآن- ارائه می‌شود. البته در این نوشتار محتوا و نتایج علمی این موضوع پژوهشی محوریتی نداشته و در حدّ لزوم به آن‌ها پرداخته شده؛ زیرا که به آن به عنوان یک نمونه اجرایی از روش تحقیق نگریسته شده است. 

در قسمت دوم: به ارائه روش تحلیل محتوای کیفی در متن قرآن می پردازد. در ابتدا، «ابعاد و مبانی روش‌شناختی»، روش تحلیل محتوای کیفی در متن قرآن کریم توضیح داده می‌شود. در این بخش، با بررسی ماهیت و گام‌های روش تحلیل محتوای کیفی توضیح داده می شود که چگونه این روش در انطباق با دقت های اجرایی «روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم» قابل پیاده سازی است. در بخش بعدی، «گام های اجرایی روش تحلیل محتوای کیفی در متن قرآن کریم» معرفی شده، و همزمان با ذکر مثال‌هایی از موضوع پژوهشی مدل های توصیفی رفتار انسان، پیاده سازی می‌ شوند. 

2. نمایی کلی از موضوع تحقیق

پژوهشی که به عنوان مطالعه موردی این نوشتار انتخاب شده، بدنبال شناسایی مدل های توصیفی رفتار انسان در قرآن است. این موضوع، از آن جایی قابل طرح می باشد که کمبود مدل‌های توصیفی از رفتار انسان یکی از چالش‌های قدیمی در ساحت علوم رفتاری بوده و از آن به عنوان یکی از بزرگ‌ترین شکست‌های علمی بشر تعبیر شده است. زیرا از یک سو، تقاضای شدیدی نسبت به استفاده از این مدل‌های رفتاری در علوم مختلف وجود دارد، و از سوی دیگر ابعاد درونی انسان و شرایط محیطی موثر بر رفتار او به حدّی پیچیده‌اند که مدل‌سازی رفتار او را دشوار می‌سازند[1]. دلیل تقاضای گسترده در استفاده از «مدل‌های توصیفی رفتار انسان»، قابلیت این نوع مدل‌های رفتاری در توسعه فنون پیش‌بینی، هدایت و کنترل رفتار انسان می‌باشد. این موضوع پژوهشی بدنبال نمونه‌هایی جدید از مدل‌های توصیفی رفتار انسان برگرفته از منبع الهی قرآن کریم بوده است. قابل توجه است که از آن‌جایی که موضوع «مدل های توصیفی رفتار انسان» از موضوعات پیچیده و مورد بحث دانشمندان علوم رفتاری (بخصوص در علوم مدیریت رفتاری و اقتصاد رفتاری) است؛ و به نتیجه رسیدن پژوهش‌های علمی مبتنی بر این روش، نشان دهنده موفقیت نسبی این روش در پی‌گیری موضوعاتی علمی این چنین در متن قرآن کریم است به طوری‌که حتّی ممکن است با دستاوردهای بدیعی مواجه شد.

3. روش تحلیل محتوای کیفی در متن قرآن کریم 

این موضوع پژوهشی به دنبال آن است که به درک معانی محتوایی، آن هم در متن آیات قرآن کریم بپردازد؛ و در نتیجه بنا به ماهیت خود دو گانه خود نیازمند استفاده از رویکرد روش تحلیل محتوای کیفی و روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم می باشد. میان روش تحلیل محتوای کیفی و روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم تناسبات مبنایی و روشی وجود دارد. البته، با این تفاوت که گام های روش تحلیل محتوای کیفی -که یک روش معتبر و شناخته شده است- بر اساس تجربیات بدست آمده از تحلیل متون مختلف ایجاد شده اند، و در مقابل روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم بر مبنای توصیه های دینی در چگونگی تدبّر در متن –مشخص- قرآن کریم به همراه تجربیاتی که در این عرصه بدست آمده شکل گرفته است. بنابراین می توان روش تحلیل محتوای کیفی در متن قرآن کریم را به عنوان یک رویکرد خاص از روش تحقیق تحلیل محتوای کیفی دانست که با دقت هایی ویژه و برای شرایطی مشخص، یعنی تحقیق موضوعی در متن قرآن کریم تنظیم شده است. در ادامه، ابتدا به روش تحلیل محتوای کیفی پرداخته شده و مشترکات مبنایی و فرآیندی آن با روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم توضیح داده می‌شود؛ سپس گام‌های اجرایی روش تحلیل محتوای کیفی در متن قرآن، بیان می شوند. 

الف؛ ابعاد و مبانی روش شناختی

روش تحلیل محتوای کیفی

«تحلیل محتوا» یک روش برای تحلیل پیام‌های متنی، شفاهی و یا تصویری و بیشتر برای تحلیل مستندات شناخته شده بوده و در اصل برای آن است که بتوان پدیده مورد مطالعه را به صورت نظام‌مند و در قالب چارچوب مفهومی یا مدل ارائه کرده و درک نمود. شیوع استقبال و استفاده از روش تحلیل محتوا مربوط به سال‌های اخیر است و تقریباً اکثر قریب به اتفاق استفاده از روش تحلیل محتوا در قرن 21 بوده است[2]. تحلیل محتوا به محقق این امکان را می‌دهد که در راستای فهم داده‌هایی که بررسی کرده تئوری پردازی کند. همچنین تحلیل محتوا این امکان را می‌دهد که محقق عصاره کلمات را در قالب دسته‌های مفهومی نشان دهد. به‌وسیله تحلیل محتوا این امکان ایجاد می‌شود که با یک رویکرد معتبر علمی از میان داده‌ها و زمینه‌هایشان، دانش جدیدی ایجاد شود؛ و نگرش‌ها و حقایق جدیدی برای کاربردی‌سازی معلوم شود. به همین خاطر معمولاً خروجی تحلیل محتوا به صورت مدل، نظام مفهومی، دسته‌بندی مفهومی و مانند این‌ها ارائه می‌شود (اِلو و کینگاس، 2008). از امتیازات تحلیل محتوا نسبت به سایر روش‌های پژوهش در این است که تحلیل محتوا روشی اطمینان بخش است، چرا که داده‌های متن از قبل وجود داشته‌اند. بنابراین مانند سایر روش‌ها نیست که اطلاع آزمودنی از آزمون منجر به تحریف و یا خطای در پاسخ شود. تمایز دوم در وجود ظرفیت پذیرش مطالب فاقد ساختار است؛ به عبارت دیگر تحلیل محتوا مطالب فاقد ساختار را نیز تحلیل می‌کند. مثلاً برخلاف پرسشنامه که دارای ساختار مشخصی برای تحلیل است، در تحلیل محتوا می‌توان از هر منبعی برای تحلیل سود برده و پژوهشگر قادر به پیش‌بینی تمام مقولات تحلیل و نحوه بیان آن‌ها قبل از گردآوری داده‌ها نیست. وجه تمایز بعدی این است که تحلیل محتوا به متن حساس است و از این رو قادر به پردازش شکل‌های نمادین نیز است. سرانجام، تحلیل محتوا این ظرفیت را دارد که حجم عظیمی از داده‌ها را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد (بیچرانلو حسن، 1390، ص 88). 

تحلیل محتوا از نظر ماهیت داده‌های در فراگرد تحلیل به دو دسته کمّی و کیفی تقسیم می‌شود. تحلیل محتوای کیفی در جایی که تحلیل کمّی محدودیت دارد نمود پیدا می‌کند. در تحلیل محتوای کیفی از مهم‌ترین موضوعات، میزان تأکید بر محتوای پنهان و آشکار است و این دو به میزان و عمق برداشتی که از متن می‌شود بستگی دارند. به همین دلیل محققین تحلیل محتوای کیفی را به منزله یک روش انعطاف پذیر «به خصوص برای داده‌های متنی» در نظر می‌گیرند. تحلیل محتوای کیفی به محقق اجازه می‌دهد اصالت و حقیقت داده‌ها را به طور ذهنی، به روش علمی تفسیر کند؛ و اعتبار نتایج را در یک فرآیند کدبندی سیستماتیک تضمین می‌کند (ایمان، 1392، ص 77). به بیانی دیگر، «روش تحلیل محتوای کیفی» به دنبال تفسیر انتزاع شده از محتوای متن، در فرآیند طبقه‌بندی نظام‌مند کدگذاری و تشخیص الگوها و مفاهیم می‌باشد. یعنی، روش تحلیل محتوای کیفی یک روش تجربی کنترل شده در تحلیل متن با توجه به بستر متن است که قواعد و گام‌هایی دارد. روش تحلیل محتوای کیفی در واقع به دنبال درک اصل مطلب و معنا می‌باشد؛ و به همین دلیل در مواردی چون انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی کیفی و روانشناسی به کار گرفته می‌شود تا معانی را از عمق کلمات بیرون کشیده و به صورت الگوهایی ارائه نماید (زنگ و ویلدموث، 2009). بنابراین از آن جهت که هر دو روش تحلیل محتوای کیفی و روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم به دنبال «درک معنا از متن» می‌باشند، اشتراک ماهوی دارند. 

همچنین روش تحقیق موضوعی به صورتی ویژه توصیه هایی در چگونگی اجرای گام های روشی دارد که می توان این توصیه ها را ذیل گام های کلی تر روش تحلیل محتوای کیفی در نظر گرفت. مثلا در موضوع پژوهشی حاضر، چگونگی کدبندی سیستماتیک مفاهیم به دست آمده از متن (که یکی از گام های روش تحلیل محتوای کیفی است) بر اساس فرامین و توصیه های ذکر شده در روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم انجام پذیر است. بنابراین معلوم می شود که روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم تناسب ماهوی و روشی با روش تحلیل محتوای کیفی دارد. در نگاهی کلّی، رویکردهای مختلف تحلیل محتوا از سه مرحله اساسی تشکیل شده‌اند: آماده‌سازی، سازماندهی، گزارش نهایی (الووکینگاس، 2008). با نگاهی جزئی تر به روش تحلیل محتوای کیفی مراحل مشترک آن به صورت زیر نیز قابل تعریف هستند (زنگ و ویلدموث، 2009):

1. درک کافی از موضوع، جمع‌بندی و مشخص نمودن پرسش‌هایی که باید با رجوع به متن به آن‌ها پاسخ داده شوند. 
2. انتخاب نمونه‌هایی از متن یا متون که باید مورد تحلیل قرار بگیرند. 
3. کدگذاری، دسته‌بندی کدها و انتزاع از آن‌ها در قالب مقوله‌ها و تم‌ها. 
4. تحلیل نتایج حاصل از کدگذاری.
5. تعیین اعتبار و پایایی[3]. 

دلیل دیگر تناسب محتوایی و روشی میان روش تحلیل محتوای کیفی و روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم، توجه مشابه به مفاهیم کلیدی است. زیرا برخی مفاهیم در تحلیل محتوای کیفی بسیار کلیدی هستند. از آن جمله، «واحد تحلیل»[4] است؛ و آن، قسمت‌هایی از متن می‌باشد که برای بررسی و تحلیل مورد بررسی تحلیل‌گر قرار می‌گیرد. اندازه واحد تحلیل متن باید متناسب باشد -نه خیلی زیاد و نه خیلی کم- تا بتوان به خوبی از آن معنایابی نمود و این اندازه بر قابلیت اطمینان پژوهش تأثیر دارد. در روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم واحد تحلیل متن قرآن کریم، رکوعات قرآنی می‌باشند که آیاتی که ذیل هر رکوع قرآنی قرار می‌گیرند (به دلیل آن که با همدیگر و به صورت دسته‌ای نازل شده‌اند) سیاق معنایی مشترکی دارند. همچنین از دیگر مفاهیم کلیدی در تحلیل محتوای کیفی «واحد معنا»[5] می‌باشد. واحد معنا شامل کلمه، جمله یا عبارت‌ها و پاراگراف‌هایی هستند که با هم اشتراک و ارتباط معنایی داشته و به نوعی محور معنایی مشترک دارند. چنین چیزی در تحقیق موضوعی در قرآن کریم در کلیدواژه‌های تحقیق نمود پیدا می‌کند. کلیدواژه‌های تحقیق در عین این که از انواع کلمات با اشتقاقات و حتی ریشه‌های لفظی مختلف تشکیل شده‌اند که ریشه‌های معنایی مشترکی نسبت به سؤال تحقیق دارند. در تحلیل محتوای کیفی قبل از آن که واحدهای معنا کدگذاری و دسته‌بندی شوند باید به صورت مفاهیمی برداشت شده از طریق ساده سازی[6]، تلخیص[7]، انتزاع[8] و یا فشرده سازی[9] منعکس شده باشند؛ و پس از آن است که قابل کدگذاری می‌باشند؛ که فعالیت‌هایی این چنین، در قالب گام های «مفهوم‌یابی» در روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم ذکر شده‌اند (ایمان، 1392، ص 87-88؛ لسانی فشارکی و مرادی زنجانی، 1391). بنابراین، لحاظ نمودن توصیه ها و فرامین روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم –که حساسیت بیشتری به جزئیات متن خود دارد- در هنگام اجرای گام های کلی روش تحلیل محتوای کیفی سطح تحلیل‌های محقق را در درک معنا عمیق‌تر و دقیق‌تر می کند. زیرا در روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم حتّی برای سوالاتی که در مواجهه با متن برای محقق ایجاد می‌شود و همچنین مفاهیم مشکوکی که محقق به مقصود اصلی دست پیدا نکرده ارزش قائل بوده و سفارش به مستند سازی آن‌ها به عنوان یک مفهوم مستقل می کند؛ در صورتی‌که چنین تأکیدی در روش تحلیل محتوای کیفی وجود ندارد (گرنهیم و لوندمن، 2004؛ لسانی فشارکی و مرادی زنجانی، 1391) 

روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم

روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم یک روش گام به گام برای تحقیق در یک موضوع مشخص در قرآن کریم بوده و به دنبال اکتشاف می‌باشد. تا اینجا برخی محاسن این روش به صورت روشن شده است. اما به صورت مشخص‌تر به دلایل زیر، بهره برداری از گام های «روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم» بسیار مناسب می باشند:

1. موضوعی و مسأله محور است. یعنی می‌توان یک سؤال یا موضوع مشخص را به‌وسیله آن در کلّ قرآن پیگیری کرد. به عبارتی دیگر این روش تحقیق، اختصاصاً برای تحقیق موضوعی ساخته شده و به نوعی محقق را به سمت دریافت معانی متناسب با موضوع تحقیق خود سوق می‌دهد. 
2.  علمی و معتبر است. بدین صورت که: اولاً؛ جمعی از متخصصین علوم قرآنی و زبان شناسی این روش تحقیق را متناسب با نیازهای دانشگاهی تدوین کرده‌اند. سپس این روش تحقیق در طیّ حدود سه دهه مستمراً و در نمونه‌های متعدد مورد استفاده، ارزیابی و بازبینی قرار گرفته است[10]. ثانیاً؛ همان گونه که توضیح داده شد، ماهیت تحقیقی و گام‌های اجرایی آن با روش تحقیق علمی معتبر – روش تحقیق محتوای کیفی- قابل انطباق بوده و ذیل آن قابل تعریف می‌باشد. از این رو محسّنات و اعتبار بین‌المللی روش تحلیل محتوای کیفی به روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم قابل تسرّی است. 
3. تجویزی و گام به گام است. بدین صورت که در هر گام به صورت مشخص معین کرده که باید چه اقداماتی انجام داد. همچنین در این روش، شرایط احتمالی و مشکلات اقتضایی پیش روی محقق نیز پیش‌بینی شده و راه حل‌های لازم را ارائه شده است. مثلا، روش پیدا کردن مرتبط‌ترین کلیدواژه‌های جستجوی موضوع در صورت پیدا نکردن کلیدواژه مستقیم و یا چگونگی توسعه دامنه تحقیق در صورت لزوم، از جمله این توصیه‌های تجویزی در شرایط اقتضایی است. به عبارتی دیگر، روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم بر خلاف دیگر روش‌های هم سنخ خود در تحقیق در قرآن، علاوه بر این که به صورت مستند ارائه شده از سامان درونی قابل قبولی برخوردار می‌باشد. 
4. ریشه در منابع دینی دارد. یعنی شاکله و محتوای آن بر اساس مبانی و گزاره‌های دینی (آیات، روایات و سیره و سنت اهل بیت علیهم‌السّلام در رجوع به قرآن کریم) ایجاد شده است. برای نمونه، از جمله توصیه‌های این روش تحقیق که ریشه در آموزه‌های دینی دارد، شروع تحقیق از انتهای قرآن، توجه به رکوعات، تأکید بر قرائت قرآن بجای مطالعه صامت آن و همچنین ثبت تمامی یادداشت‌ها و خطورات ذهنی در رابطه با موضوع می‌باشد. 
5. بر شرایط مناسب محقّق به عنوان جزئی از پژوهش تأکید دارد. در تحقیقات کیفی، بخصوص تحقیقاتی که به معنا و تفسیر ذهنی محقق توجه دارند و به او به عنوان یک کنشگر فعال (برخلاف کنشگر منفعل در پارادایم اثبات گرایی[11] و مانند آن) می‌نگرند، آشنایی، اشراف و انس محقق با روش تحقیق و مبانی آن بسیار مورد توجه است. به عبارتی دیگر، در این نوع روش‌ها احساسات و شناخت محقق تأثیر بسزایی در میزان اعتبار نتایج تحقیق می‌گذارد. روش تحقیق تحلیل محتوای کیفی نیز از این ویژگی برخوردار است. در روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم، درک صحیح و عمیق محقق از موضوعی که می خواهد در قرآن تدبّر نماید بسیار موضوعیت دارد و برای آن تمهیداتی اندیشیده است. همچنین همنوایی و انس محقق با متن قرآن کریم از مهم ترین محورهایی است که در گام های روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم برای آن تدابیر و توصیه هایی دارد. به عبارتی دیگر این روش تحقیق، از شرایط دریافت علمی معتبر از متن قرآن کریم را درونی سازی و انس زیاد محقق با آیات می داند. 

در بالا مراحل کلّی مشترک روش تحلیل محتوای کیفی بیان شد. بر اساس «مراحل کلّی مشترک روش تحلیل محتوای کیفی» و «گام ها و توصیه های اجرایی روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم»، «گام های روش تحلیل محتوای کیفی در متن قرآن» به صورت جدول 1 توسعه داده شده اند. گام های اصلی روش تحلیل محتوای کیفی در متن قرآن کریم شامل «آماده سازی و ورود به تحقیق»، «مفهوم یابی» و «ارزیابی و بازنگری، نتیجه گیری» می باشند که در ذیل هرکدام از آن ها گام هایی فرعی تعریف شده اند. چگونگی تناسب مراحل روش تحلیل محتوای کیفی و گام های روش تحلیل محتوای کیفی در متن قرآن در جدول 1 قابل مشاهده است. 

جدول 1: نگاهی تطبیقی به گام های روش تحلیل محتوای کیفی در قرآن

همان گونه که مشاهده می شود تمامی مراحل روش تحلیل محتوای کیفی در گام های اصلی و فرعی روش تحلیل محتوای کیفی در قرآن لحاظ شده اند. با این لحاظ که این مراحل به صورت تخصصی متن قرآن کریم بازتعریف شده اند. در همین راستا، برخی مراحل (مرحله 3 و 4) بیشتر مورد تأکید قرار گرفته اند و گام هایی اختصاصی برای تحقق این موضوع افزوده شده اند.

ب؛ گام های  اجرای روش تحلیل محتوای کیفی

در این جا چگونگی اجرای این گام های اصلی و گام های فرعی ذیل آن ها در طیّ بررسی موضوع مدل‌های توصیفی رفتار انسان در قرآن توضیح داده می شود. یعنی با فرض این که موضوع مشخص «شناسایی مدل های توصیفی رفتار انسان در قرآن» بر اساس این روش انجام شده است، گام های اصلی و فرعی روش تحلیل محتوای کیفی در قرآن توضیح داده شده، توصیه ها و الزامات اجرایی بیان شده، و مثال زده می شود.

اول؛ آماده سازی و ورود به تحقیق

1-1. شناخت موضوع تحقیق

قبل از شروع پژوهش و به‌وسیله پیش‌تحقیق‌هایی، سعی می شود که شناخت علمی کافی نسبت به موضوع پژوهش ایجاد شده و مشخص گردد که این پژوهش دقیقاً در پی چه چیزی می‌باشد. بنابراین تأکید می‌شود که باید پیش از پژوهش ابهامات موجود در مورد موضوع پژوهش به حدّاقل برسد و هرچه دانش بیشتری نسبت به یک موضوع وجود داشته باشد امکان بهره‌برداری بیشتری از قرآن وجود خواهد داشت. قرآن کریم بر این نکته تأکید دارد و بیان می‌کند که مخاطبانی که می‌توانند از آن بهره برداری کنند که نسبت به آن موضوع دانش داشته باشند: «إِنَّ في‏ ذلِكَ لَآياتٍ لِلْعالِمين‏»[12]؛ «وَ ما يَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُون‏»[13]؛ «كِتابٌ فُصِّلَتْ آياتُهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُون‏»[14]. بر این اساس، موفقیت تحقیق موضوعی در قرآن به میزان شناختی که محقق از موضوع تحقیق دارد، بستگی دارد. به صورت مشخص، محقق بایستی موضوع تحقیق را بشناسد و دست کم با یک یا چند بُعد از ابعاد مختلف آن آشنا باشد. کسی که می‌خواهد موضوعی را از دیدگاه قرآن کریم تحقیق کند، نخست باید تعریفی از آن موضوعبرای خود داشته باشد و رده موضوعی آن را تعیین کند و به اصطلاح، با جنس و فصل آن آشنا باشد. 

مثلا، برای تحقق مناسب این مرحله، دو پیش‌تحقیق مجزا و مفصل یکی در «شناخت مدل توصیفی رفتار انسان» در نگاه محافل علمی و دیگری در «شناخت دغدغه‌ها و رویکرد کلّی قرآن نسبت به انسان» انجام می شود. در موضوع پژوهشی حاضر، مدل توصیفی رفتار انسان در یک دوره تحقیقاتی مفصل در کتابخانه‌ها، مراکز دانشگاهی و پژوهشی خارج و داخل کشور مورد بررسی قرار گرفته؛ و در نتیجه تعریف آن مشخص شده، و مجموعه شاخص‌های مفهومی به صورت نظام‌مند احصاء گردیده و به صورت مدلی مفهومی (با عنوان نوع ایده‌آل مدل‌های توصیفی رفتار انسان) ارائه شده است. همچنین در پیش‌تحقیق دوم تمامی گام‌های این روش تحقیق برای درک دغدغه‌ها و رویکرد کلّی قرآن نسبت به انسان طیّ شد. از نتایج مهم بدست آمده این بود که رویکرد قرآن کریم به انسان، رویکردی اجمالی -که شامل مجموعه‌ای از توصیفات کلّی باشد- نیست؛ بلکه قرآن کریم «موضوع انسان را تحلیل کرده است». همچنین بدین وسیله کلیدواژه‌های مناسب پژوهش اصلی در ورود به متن قرآن کریم مشخص شد. 

1-2. انتخاب کلید واژه پژوهش

در روش تحلیل محتوای کیفی به اهمیت «واحد معنا» و شناسایی آن برای رجوع به متن اشاره شد. از اساسی‌ترین و ظریف‌ترین مراحل، شناسایی کلیدواژه‌های ورود به قرآن کریم است. یعنی برای آن که هر موضوعی در متن قرآن کریم بتواند مورد تحلیل قرار بگیرد باید کلیدواژه‌های مناسب آن برای شناسایی آیات مرتبط و ورود به فضای قرآن کریم انتخاب شود. به عبارتی دیگر، انتخاب کلیدواژه نامربوط منجر به کاهش قابلیت اطمینان پژوهش می‌شود. در پیش‌تحقیقی که پیش از پژوهش اصلی انجام شد دو نکته مهم و راهگشا در مورد انتخاب کلیدواژه مشخص شد: اول آن که؛ در قرآن کریم به «مفهوم مدل توصیفی رفتار انسان» توجه شده و حتّی ذیل عبارت «كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى‏ شاكِلَتِه»‌[15] به آن تصریح می کند. این عبارت قرآنی در ادامه آیه قبلی که یک مدل رفتار انسان را بیان می کرده ذکر شده و بنابراین بیان می‌کند که تمامی انسان‌ها بدون استثنا (كُلٌّ) از مدل‌هایی رفتاری برخوردار هستند (یعمل-شاکله) و بر مبنای آن رفتار می‌کنند. امّا این پژوهش به دنبال بررسی «کلیت مفهوم مدل توصیفی رفتار انسان از منظر قرآن کریم» نبوده و می خواهد «مصادیق مدل‌های توصیفی رفتار انسان از بیانات قرآن کریم اکتشاف شوند». بنابراین کلمه «شاکله» کلیدواژه اصلی این تحقیق نمی باشد ولی راهنمای خوبی برای یافتن کلیدواژه ها به حساب می آید. دوم آن که؛ در پیش‌تحقیق دیگری که به بررسی مفهوم علمی مدل‌های توصیفی رفتار انسان می پرداخت، مشخص شد که این مدل‌های رفتاری بنا به ماهیت خود، زمینه‌های مناسبی را برای تحلیل رفتار انسان فراهم می‌کنند. یعنی مدل های رفتاری انسان وسیله مناسبی به منظور تحلیل رفتار انسان هستند. و در همین راستا مشاهده شد، در جاهایی از قرآن کریم که بحث «انسان» مطرح شده است، یا موضوع انسان صغرای یک استدلال و نتیجه گیری بوده و یا کبرای آن. از سویی دیگر، کلمه «شاکله» (که در بالا به آن اشاره شد) نیز در فضای آیات بحث از «انسان» مطرح شده است. به علاوه، در پیش‌تحقیق‌ مشخص شده بود که قرآن کریم هنگام تحلیل انسان در ذیل کلیدواژه «انسان» مصادیق متعددی از مدل‌های توصیفی رفتار انسان را نیز بیان کرده است. به این دلایل، کلمه «انسان» به عنوان کلیدواژه اصلی پژوهش حاضر به منظور شناسایی و رجوع به آیاتی از قرآن که به تحلیل رفتار انسان می‌پردازند انتخاب شد. در قرآن کریم 65 مرتبه این کلیدواژه (انسان) بکار رفته است که در 64 مرتبه به‌صورت «الانسان» (ال جنس+انسان) آمده و یک مرتبه نیز به صورت «کل انسان» ذکر شده است. هر دو مورد «الانسان» و «کل انسان» به عموم انسان‌ها اشاره دارند. 

1-3. تدارک فهرست آیات اصلی و سیاق

در این مرحله فهرست آیات اصلی حاوی کلیدواژه و آیات فرعی اطراف آیات اصلی (شناخته شده با عنوان «سیاق») به صورت جدول 2 تنظیم می شوند. یعنی در این روش تحقیق، علاوه بر توجه بر آیه اصلی حاوی کلیدواژه «انسان»، به آیات فرعی که آیات قبلی و بعدی آیه اصلی می‌باشند نیز توجه می‌شود که محدوده‌ی آنها در ستون «شماره آیات ابتدا و انتهای سیاق» مشخص شده‌اند. در این فهرست، محدوده سیاق و نیز، تعداد آیات هر سیاق مشخص می‌شوند. در رابطه با مفهوم سیاق (رکوع) باید گفت که قرآن کریم بر حسب تعلیم پیامبر اکرمص به 555 واحد موضوعی تقسیم می‌شود. این تقسیم اعجازآمیز، از قــدیم‌الایام به «ركوعات قرآني» مشهور بوده است. این رکوعات قرآنی که هر کدام یک واحد موضوعی هستند، حداقل محدوده سیاق آیات را مشخص می‌کنند و ما را با روند بیان مطلب آشنا می‌سازند. 

جدول 2: فهرست آیات اصلی و سیاق پژوهش

در جدول 2 مشاهده می شود که به رکوعات یک «شماره ردیف» اختصاص پیدا کرده که به نوعی کد شناسایی آن رکوع می باشد. در این فهرست، آیات به ترتیب شماره سوره‌هایشان از آخر به اول قرآن مرتب شده‌اند. همچنین در مواردی که دو یا چند آیه در یک سوره قرار دارد، آنها نیز به ترتیب آخر به اول سوره، مرتب شده‌اند؛ زیرا در این صورت، سیر تحلیل متن از آیات نسبتاً ساده، کوتاه‌تر و مختصرتر و از آیات و سوره‌های نسبتا مکی آغاز شده و به تدریج، به سوی آیات بلندتر و بـیان‌های مـفصل‌تر و آیـات و سوره‌های نسبتا مدنی خواهد بود و به این صورت، پژوهش از نظم و ترتیب آسمانی بیان مطلب، بهتر و بیشتر بهره‌مند خواهد شد. 

1-4. آمار و ارقام مربوط به کلیدواژه موضوع پژوهش

هنگام تحلیل محتوای قرآن کریم به ابعادی که نشان‌دهنده وجود نظم یا نظامی در کلّیت متن قرآن کریم می‌باشد -مانند آمارهای خاصّ- بایستی توجه نمود. اهمیت بیان چنین آمارها، نظم یا نظامی در آن است که توجه به آن‌ها ممکن است فتح بابی برای دیگر استفاده‌ها و برداشت‌ها از قرآن کریم بشود. 

به عنوان مثال در موضوع پژوهشی حاضر، در جدول 2 نشان داده شد که تعداد 65 کلیدواژه انسان در 63 ردیف پژوهشی جای گرفته‌اند. همچنین در این جدول نشان داده شد که مجموعه آیات اصلی و فرعی که این پژوهش لازم است آن‌ها را بررسی کند، 747 آیه می‌باشد. بر این اساس اگر آیه ردیف 55 -که در یک مورد استثنائی حاوی کلمه «انسان» به جای «الانسان» است- درنظرگرفته نشود، در جدول 2 مشاهده میشود که سوره ق که ابتدای حزب مفصل است در ردیف وسط (ردیف 31) قرار می‌گیرد که 30 ردیف قبل از آن و 30 ردیف بعد از آن است. 

همچنین جالب توجه است که تعداد سوره‌هایی که تحلیل انسان پرداخته‌اند 44 مورد بوده‌اند، و تمامی 4 سوره سجده‌دار که در خود سجده واجب دارند و 7 سوره از میان سوره‌هایی که سجده مستحب دارند جزو دامنه این 44 سوره قرار گرفته‌اند. بعلاوه، 4 سوره از سوره‌هایی که در آیات خود سجده مستحب دارند در دامنه سوره‌های این پژوهش قرار نگرفته‌اند. جالب توجه است که عدد‌های تکرار شده 4 و 7 در آمار فوق، در مجموع آیات سیاق‌ها که 747 می‌باشد نیز منعکس شده‌اند و جالب این که تعداد مدل‌های رفتاری انسان که این تحقیق در نهایت از متن آیات قرآن کریم استخراج نموده، 7 عدد می‌باشد. سوره های دارای سجده واجب و مستحب در جدول 3 با رنگ متفاوت مشخص شده و شماره گذاری شده‌اند.

جدول 3: سوره‌های سجده دار در دامنه پژوهش

دوم؛ مفهوم‌یابی از آیات و ثبت مفاهیم

در دو گام اصلی 2 و 3 از روش تحلیل محتوای کیفی در قرآن، آیات به صورتی نظام مند مستند و دسته بندی شده و همچنین نکات بدست آمده از آن ها سازماندهی می شوند. بنابراین در ابتدا توضیحات لازم مربوط به چگونگی اجرای هر گام ارائه شده و در نهایت در جدول 4 نمونه ای عینی از این توضیحات اجرا شده را ارائه می کند.

2-1. تهیه کاربرگ‌های بررسی و تحلیل

در اولین گام، متن کامل هر آیه اصلی با ذکر شماره ردیف و نشانی دقیق آن، بالای یک صفحه جداگانه درج می شود. در این مرحله، ترجمه آیه، نه از خود محقق و نه از روی کتاب یا نوشته و یا از قول دیگران، نوشته نمی شود؛ چرا که مانع مفهوم‌گیری مستقیم و مطمئن از آیات قرآن می گردد. در عین حال، مراجعه گذری به ترجمه های قرآن وکتاب‌های لغت و مفردات و بازگشت به نص آیه، اشکالی ندارد. 

2-2. تلاوت مکرّر آیه

پس از تنظیم کاربرگ‌ها و نگارش متن کامل آیه اصلی و پیش از بررسی مفاهیم آن، چند بار آیات اصلی قرائت و تلاوت می شوند. قرائت قرآن، زمینه‌ساز تدبر در آن است؛ زیرا هدف از قرائت، استماع است و استماع آیات، مسیر تدبر در آنها است. بنابراین، محقق به هر میزان که تدبر و تفکر خود را با تلاوت آیات توأم کند، موفق‌تر خواهد بود. باید توجه داشت که این تحقیق، به هر حال، تحقیق در «قرآن» است، بنابراین نباید قرآن بودن قرآن و ماهیت قرائتی آن فراموش شود با این تصور که متن قرآن کریم همچون متن سایر کتاب‌ها می‌باشد و صرفاً با مطالعه به روش مرسوم کفایت می‌کند. به هنگام تلاوت توجه بشود که، یکایک حروف و کلمات آیات، شمرده شمرده، رسا و با تأنّی و ترجیحاً به صورت زمزمه ادا گردد، به گونه‌ای که محقق صدای خود را به خوبی بشنود تا زمینه برای ظهور و بروز اشارات و لطایف آیات بیشتر فراهم گردد. 

2-3. بررسی مفاهیم آیه

پس از نگارش متن کامل آیه و تلاوت مکرر آن، بررسی مفاهیم آن و دقت در عبارات و فرازهای آیه در راستای موضوع تحقیق، آغاز می شود. در این گام، مفاهیم، اشارات، پیام‌ها و نکاتی را که از بیان آیه دریافت می‌شدند، به صورت تفکیک شده و با ذکر شماره، ذیل متن آیه یادداشت می گردند. همچنین ضمن بیان هر مفهوم در پایان آن، به کلمه یا عبارتی از متن آیه که ما را به آن مفهوم هدایت کرده، اشاره می شود. در این مرحله، باید تمام دقت و توجه خود را روی آیه اصلی متمرکز کرده و به آیات قبل و بعد آن فکر نشود. 

در طیّ بررسی موضوع این پژوهش، برخی دیگر نکات روشی که مورد دقت قرار گرفتند به این صورت بودند:

• در بررسی آیه اصلی، به ویژه در مواردی که آیه اصلی تحقیق نسبتاً طولانی بوده، مفهوم‌یابی را از کلمه موضوع آغاز کرده، و سپس فرازهای بعد از آن مورد دقت قرار گرفته‌اند و پس از رسیدن به آخر آیه، بازگشته و فراز یا فرازهای قبل از کلمه موضوع بررسی شدند. 
• در طیّ تحقیق مراجعه به کتب لغت یا تفاسیر به تناسب انجام شد؛ با این حال، تمامی برداشت‌های خود محقق در اولویت یادداشت و توجه بودند و در مواردی که احیاناً از ترجمه یا تفسیری نقل قول شد، مأخذ دقیق آنها مشخص شده‌اند، تا با مفاهیمی که از طریق تدبّر شخصی محقق بوده‌اند در نیامیزند. 
• سعی شد که به فهم یک عبارت یا یک قسمت از آیه اکتفا نشود، و حتی اگر ـ به ظاهر ـ به نظر می‌رسید که مطالب دیگری که در آیه مطرح است و ارتباطی به موضوع تحقیق ندارند در صورت امکان طی شماره‌های جداگانه، مورد سؤال و مفهوم‌یابی قرار داده شده و یادداشت شدند. 
• در مفهوم‌یابی آیات، از روحیه «تكاثر» اجتناب شد به این صورت که در ارتباط با آیه ای اگر هیچ مفهومی به ذهن محقق خطور نمی‌کرد سعی شد که تکلفی برای ارائه انبوه مفاهیم ایجاد نشود. همچنین هر گاه به میزان متعارف و به قدر کفایت مفهوم‌گیری می‌شد، به ردیف‌های دیگرپرداخته شد. 
• اولویت اصلی در مسیر تحقیق و تدبر در آیات آن بود که بدون هیچ گونه غرض خاصی و خالصانه به سراغ قرآن رفته و با تدبّر، از متن قرآن نکته برداشته و بهره برداری شود. در همین راستا، با اضافه کردن علامت (!) ـ علامت تعجب ـ در ابتدای مفاهیمی که اطمینان به صحت آن‌ها نبود علامت‌گذاری و مشخص شدند. 
• ضمن بررسی و دقت در مفاهیم آیه، هر گاه سؤال یا سؤالاتی در رابطه با آیه، یکایک اجزای آن و ارتباط آنها با یکدیگر و ارتباط همه آنها با موضوع تحقیق و موارد بسیار دیگر، به نظر می‌رسید، هر سؤال با یک شماره جداگانه در ردیف مفاهیم یادداشت می‌شد. در این روش، ارزش سؤال‌ها، کمتر از مفاهیم نبوده و سؤال در واقع، خود یک مفهوم محسوب شده است. 
• هر سؤال هر جا که مطرح شد، همان جا یادداشت می‌شد و سعی شد که در روند یادداشت شده مفاهیم قبلی دستکاری نشود. 
• در مسیر تحقیق در صورت دریافت پاسخ یکی از سؤال‌های قبلی، همان جا، پاسخ سؤال با اشاره به شماره و نشانی سؤال، یادداشت ‌شدند. 

2-4. بررسی مفاهیم آیه اصلی در سیاق آن

برای این که بتوان از آیه اصلی (آیه‌های دربردارنده کلیدواژه «انسان»)، مفاهیم پربارتری دریافت شود، آیات قبل و بعد از آیه مورد نظر نیز مفهوم‌یابی می شوند و -به اصطلاح ـ آیه‌ها در «سياق» خود بررسی شدند. ابتدا یکایک آیات بعد از آیه اصلی و سپس یک به یک آیات قبل از آیه اصلی بررسی شده و نکات توضیحی و تکمیلی آنها و همچنین سؤال‌های مربوط به آنها ذیل مفاهیم و سؤالات آیه اصلی یادداشت می شوند. شماره‌ای که به این مفاهیم و سؤالات مربوط به سیاق هر آیه اصلی داده می شود، دنباله شماره‌هایی است که به مفاهیم و سؤالات مربوط به خود آن آیه داده شده بود. 

نکات روشی مهم دیگری که مورد توجه قرار گرفتند به این شرح است:

• بررسی آیه در سیاق آن، مبتنی بر این اصل پذیرفته شده است که آیات هر سیاق با یکدیگر پیوسته و در ارتباطند و همه آنها به دور یک محور می‌چرخند. آیه اصلی، محور و مرکز سیاق به شمار می‌آید؛ بنابراین، برای این که مفهوم آیه اصلی بهتر ادراک شود، آن آیه در سیاق خود بررسی شده است. 
• واحدهای تحلیل (رکوعات قرآنی) مهم‌ترین معیار تشخیص محدوده سیاق آیات بودند. با ایـن حـال، گاهی از محدوده رکوعات نیز، تجاوز کرده و به میزان لازم، آیات قبل و بعد از آیه اصلی بررسی شدند. مثلاً کل سوره اسراء -فراتر از رکوعات آن- چون که از بیشترین سوره‌هایی بود که متمرکز بر تحلیل رفتار انسان بود، مورد دقت و استناد قرار گرفت. 
• به تمامی عبارات، کلمات و ترکیباتی که نکات و مفاهیم از آنها برگرفته شده، اشاره شده، تا پیوستگی مطلب حفظ گشته و مأخذ مفاهیم مشخص باشد؛ یعنی معلوم باشد کدام کلمات، عبارات، آیه و یا آیات، خاستگاه مفهوم مورد نظرند. 
• سعی شد که هنگام بررسی آیات بعد و یا قبل از آیه اصلی، با درج عبارت «مفاهيم آيات بعدي» و یا «مفاهيم آيات قبلي»، نکات مربوط به هر کدام از یکدیگر تفکیک شوند. 

سوم؛ ارزیابی، بازنگری، نتیجه گیری

3-1. بازنگری سراسری مفاهیم به دست آمده

وقتی آخرین آیه اصلی و سیاق آن بررسی شدند، در واقع مرحله مفهوم‌یابی تمام شده است. در این مرحله در حدود 7 مرتبه دیگر از آیات اولین ردیف تا انتها مورد بازنگری و مرور سراسری قرار گرفته‌اند. در فرآیند این بازنگری‌ها، توجه به نکات زیر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند:

الف. اضافه کردن مفاهیم تازه: اگر ـ احیاناً ـ حین بازنگری در مفاهیم یک ردیف، مفهوم جدیدی به نظر می‌رسید، در پایان مفاهیم همان ردیف یادداشت می‌شد. 

ب. تکمیل مفاهیم ناقص: اگر برخی از مفاهیم ناقص بودند، با افزودن تکمله‌ای نقص آنها را برطرف می‌شدند. 

ج. بازنگری در علایم نوشتاری: در مفاهیمی که به صحت آنها یقین نبود، علامت «(!)» کدگذاری شد. همچنین در پایان مفاهیمی که به صحت آنها یقین وجود داشت، نقطه «.» و در پایان سؤالات، علامت سؤال گداشته شد. 

د. تفکیک مفاهیم درست از نادرست: در بازنگری سراسری، مفاهیمی را که نادرستی آنها احراز شده بودند، با یک علامت مشخص از مفاهیم دیگر متمایزشدند. 

ه. ارجاع مفاهیم مختلف به یکدیگر: در جریان بازنگری، اگر مفهومی را در ارتباط با مفهوم دیگردیده شد، یعنی یکی از آنها تکمله، تبصره، توضیح، پرسش، پاسخ و یا زیر مجموعه دیگری بود و یا ـ به طور کلی ـ از هر جهت میان آن دو رابطه قابل ملاحظه‌ای وجود داشت، آن دو به همدیگر ارجاع داده شد. مثلا، در تجزیه و تحلیل موضوع پژوهشی حاضر در حدود 2150 مرتبه ارجاع بین نکات و مفاهیم انجام شده است. چنین اهتمامی در ارجاع متقابل مفاهیم، تحقیق را به هم پیوسته و یکپارچه می نماید. 

3-2. مراجعه به متون تفسیری

پس از پایان کار مفهوم‌یابی از آیات، مراجعه به متون تفسیری و علمی انجام شد؛ زیرا با مراجعه به تفاسیر و مقایسه آنها با یافته‌های پژوهش، از یکسو، میزان قابلیت اطمینان و اعتماد به صحت مطالب بالا رفته و از سوی دیگر، ارزش یافته‌ها بیش از پیـش معلوم می‌شود. در این بخش، مطالب تفسیری در ادامه همان مفاهیمی که قبلاً یادداشت شده‌اند، با ذکر مأخذ دقـیق آنـها، اضافه می‌شوند. مثلا، در موضوع پژوهش حاضر، به تفاسیر متعددی مانند المیزان، روح المعانی و مانند آن مراجعه شده است، ولی در میان تفاسیر گوناگون، المیزان به جهت جایگاه و اعتبار علمی‌اش، محور توجه بیشتری بوده است. 

3-3. کدگذاری، انتزاعی سازی و سازماندهی مفاهیم

روش تحلیل محتوای کیفی به وسیله چندین مرحله کدگذاری بر روی مفاهیم و انتزاعی سازی چند مرحله ای سعی می‌کند که به پاسخ سؤالات پژوهش نزدیک شود. بنابراین این کدگذاری‌های انجام شده در هر مرحله از لحاظ میزان انتزاعی بودن با یکدیگر یکسان نمی‌باشند. در این گام تمامی مفاهیمی که به دست آمده بودند، با توجه به اجزای مدل توصیفی رفتار انسان در شاخص‌های مفهومی، و نوع ایده‌آل مدل توصیفی رفتار انسان کدگذاری شدند. بدین صورت که در ابتدا کدهایی که به مفاهیم صوری و ظاهری می‌پرداختند برچسب زده شدند؛ و سپس کدهایی که به مفاهیم مرتبط با مدل توصیفی رفتار انسان می‌پرداختند، جای‌گذاری گشتند. در آخر نیز خود این مفاهیم چندین بار دسته‌بندی و انتزاعی سازی شدند تا مدل‌های 7 گانه رفتار انسان به دست آمدند. به عنوان نمونه، در موضوع پژوهشی حاضر و به منظور سازماندهی مفاهیم به دست آمده، از 27 نوع کد مختلف استفاده شده که این کدها در مجموع 900 مرتبه بر روی 666 عدد مفاهیم -به دست آمده از متن قرآن کریم- برچسب‌زنی شده‌اند. این کدها به صورت نشانه‌هایی تصویری تعریف شده‌اند؛ و دلیل استفاده از نشانه‌های تصویری به منظور افزایش دقت و کیفیت کدگذاری بوده است. مشروح فرآیند کدگذاری و انتزاعی سازی به این صورت بوده است:

در مرتبه اول مفاهیمی که مورد سؤال، شک بودند و یا ناصحیح بودن آن‌ها مشخص شده بود کدگذاری و مشخص شدند. همچنین تمامی مفاهیمی که وجود ارتباط بین آیات مختلف یا سیاق‌های مختلف را بیان می‌کردند کدگذاری شدند. این کدها به ظاهر ساختاری مفاهیم توجه دارند. 

1.کدهای استفاده شده در مرتبه اول: کدهایی مقدماتی که در اولین سطح از بررسی مفاهیم آیات، بر مفاهیم برچسب زده شده‌اند:

 = دیگر منابع: مفاهیمی که در آن‌ها از منابعی دیگر، علاوه بر برداشت مستقیم خود پژوهشگر استفاده شده است. شامل تفاسیر، مراجع لغت شناسی و مفردات، منابع ادبی و مانند آن‌ها. اصلی‌ترین منابع مورد استفاده در این تحقیق شامل کتاب مفردات التحقیق فی کلمات القرآن الکریم نوشته حسن مصطفوی و کتاب المیزان فی تفسیر القرآن نوشته سید محمد حسین طباطبایی بوده است. 

 = پرسش: مفاهیمی که به صورت سوالی طرح شده‌اند. در این روش تأکید می شود که این سؤالات نیز یکی از مصادیق مفهوم یابی ثبت و گزارش شوند و حتی ارزش تحقیقی آن‌ها بیش از دیگر مفاهیم تحقیق بیان می‌شود. البته اکثر سؤالات طرح شده در هنگام بررسی آیات، به‌وسیله مفاهیمی دیگر پاسخشان یافته شده و این پاسخ ها به پرسش های مربوط ارجاع داده شده‌اند. (تصویر کدها را در فایل اصل مقاله از بالا دانلود کرده و ملاحظه کنید)

= تردید: مفاهیمی که اعتبار آن‌ها نزد پژوهشگر مورد تردید بوده است. 

 = مردود: مفاهیمی که طبق دیگر بررسی‌های انجام شده در متن آیات، اعتبار خود را از دست داده و قابل قبول نمی‌باشند. تعداد این مفاهیم بسیار اندک هستند ولی در این روش، بر ثبت و گزارش مواردی این چنین (مردود، پرسش، تردید) تأکید می شود. زیرا چنین انعکاسی از مفاهیم در درون محقق نیز جزئی از فرآیند تحقیق می باشد.

 = تکمیل: مفاهیمی که هنگام بررسی به نظر ‌رسیده ظرفیت بیشتری برای پاسخ به سوالات پژوهش دارد و باید در بررسی‌های بعدی مورد دقت و تکمیل قرار بگیرد.

 = ارتباط: این کد بیانگر وجود ارتباط معنادار بین دو یا چند مفهوم، دو یا چند آیه، و یا دو یا چند سوره مشخص است. این ارتباط در راستای سوال پژوهش قابل اعتنا بوده و باید مورد دقت قرار بگیرد. 

در مرتبه دوم تمامی مفاهیمی که از لحاظ محتوایی مرتبط با موضوع پژوهش، یعنی مدل‌های توصیفی رفتار انسان بودند کدگذاری شدند. برخی از این کدها مربوط به اجزای مدل توصیفی رفتار انسان بودند (مانند کدهایی که شرایط و حالات انسان را نشان می‌داد و یا کدهایی که رفتار انسان را بیان می‌کردند) ؛ و برخی از این کدها مربوط به کلّیت مدل‌های توصیفی رفتار انسان بودند (مانند کدهایی که نشانگر نگاه تحلیلی قرآن کریم به رفتار انسان بودند، همچنین کدهایی که به وجود مفهوم مدل‌های توصیفی رفتار انسان در قرآن کریم اشاره می کنند). 

2.کدهای استفاده شده در مرتبه دوم: 

 = شرایط و حالات انسان در مدل رفتاری: در توضیح مدل‌های رفتاری بیان شد که انسان‌ها به علت برخی شرایط محیطی و یا حالات درونی‌شان رفتارهایی را انجام خواهند داد. این کد، مفاهیمی که این شرایط و حالات انسان را بیان می‌کنند نشان می‌دهد. 

 = عملکرد و رفتار انسان در مدل رفتاری: مفاهیمی که به بیان یک رفتار خاص و مشخص از انسان می‌پردازند. 

 = مدل رفتاری درجه 1: مفاهیمی که نکاتی بیان می کنند نزدیکی بسیار زیادی با ساختار به مدل‌های رفتاری دارند. ساختار معیار مدل توصیفی رفتاری انسان، در نوع ایده‌آل آن بیان شده است. به عبارت دیگر، مفاهیمی که در عبارت پردازی خود مطابق با این ساختار باشند به عنوان یک مدل رفتاری درجه 1 کدگذاری شده‌اند. 

  = مدل رفتاری درجه 2: مفاهیمی که ساختار آن‌ها نزدیکی زیادی با ساختار نوع ایده‌آل دارد ولی بایستی برخی خلأهای آن بوسیله نکات بدست آمده مفاهیم دیگر تکمیل شود. 

 = تبیین مدل رفتاری: مفاهیمی که بر اساس آیات به تبیین و توضیح ابعاد یک یا چند مدل رفتاری انسان می‌پردازند. 

  = مدل تجویزی: مفاهیمی که در قرآن کریم به ارائه تجویزها و سفارش‌های مشخص رفتاری برای نیل به پیامد خاص می‌پردازند. البته هدف این پژوهش یافتن مدل‌های توصیفی از رفتار انسان می‌باشد اما در فرآیند تحلیلی خود از مدل‌های تجویزی نیز استفاده می‌نماید. 

 = رویکرد تحلیلی و سیستمی قرآن به رفتار انسان: مفاهیمی که به توضیح نگرش نظام‌مند و رویکرد تحلیلی قرآن کریم نسبت به رفتار انسان می‌پردازند. 

 = نوع اول زوج رفتاری: در موارد متعددی مشاهده می‌شود که متن قرآن کریم، ساختار عبارت‌پردازی خاصی را در توضیح رفتار انسان ارائه می‌نماید. به این صورت که قرآن کریم دو گونه مختلف رفتار انسان را به صورت پشت سر هم ذکر می‌کند. زوج‌های رفتاری برای کدگذاری مفاهیم مرتبط با این نوع ساختار قرآن کریم می‌باشد؛ و نوع اول زوج رفتاری نشان‌دهنده مفاهیمی است که به گونه اول رفتار در زوج رفتاری اشاره می‌کنند. 

 = نوع دوم زوج رفتاری: مفاهیمی که به گونه دوم رفتار انسان در ساختار زوج‌های رفتاری قرآن کریم اشاره می‌کنند. 

 = مهم درجه 1: مفاهیمی که در مقایسه با دیگر مفاهیم، موارد و نکات بارزتر و مهم‌تری را در توضیح و ابعاد مدل‌های رفتاری بیان می‌کنند. 

 = مهم درجه 2: مفاهیمی که در مقایسه با دیگر مفاهیم، موارد و نکات بارزتر و مهم‌تری را در توضیح و ابعاد مدل‌های رفتاری بیان می‌کنند. این مفاهیم به دلایل روشی در اولویت دوم اهمیت قرار دارند. 

 در مرتبه سوم کدهایی که به هدف اصلی این پژوهش یعنی «معرفی مصادیق مدل‌های توصیفی رفتار انسان» می‌پرداختند برچسب زنی شدند. 

3.کدهای استفاده شده در مرتبه سوم: کدهایی که بیشترین سطح انتزاعی سازی را داشته و به اسلوب مدل‌های نهایی در توصیف رفتار انسان نزدیک شده‌اند. هر کدام از این کدها به یک یا چند زمینه مشترک (تِم) از مفاهیم رفتاری بین انسان‌ها اشاره دارند و بوسیله جمع بندی آن‌ها، هفت مدل توصیفی از رفتار انسان بدست آمدند. 

 = مطلوبیت، نامطلوب: مفاهیم مربوط به مدل‌های رفتاری انسان که به رویکرد انسان نسبت به مطلوب‌ها و نامطلوب‌های او می‌پردازند. مفاهیم انتزاع شده ذیل این کد عمدتاً در تدوین مدل دو ساحتی مطلوبیت-نامطلوب استفاده شده‌اند. 

= سودجویی، منفعت، نعمت، بهره مندی: مفاهیم مربوط به مدل‌های رفتاری انسان که به رویکرد انسان نسبت به سودجویی، منفعت، نعمت و بهره مندی می‌پردازند. مفاهیم انتزاع شده ذیل این کد عمدتاً در تدوین مدل دو ساحتی مطلوبیت-نامطلوب استفاده شده‌اند. 

 = اموال، منابع: مفاهیم مربوط به مدل‌های رفتاری انسان که به رویکرد انسان نسبت به اموال و منابع می‌پردازند. مفاهیم انتزاع شده ذیل این کد عمدتاً در تدوین مدل وابستگی به منابع  استفاده شده‌اند. 

 = وابستگی، نیاز، حساسیت: مفاهیم مربوط به مدل‌های رفتاری انسان که به رویکرد انسان نسبت به وابستگی، نیاز، حساسیت می‌پردازند. مفاهیم انتزاع شده ذیل این کد عمدتاً در تدوین مدل وابستگی به منابع استفاده شده‌اند. 

 = عجله: مفاهیم مربوط به مدل‌های رفتاری انسان که به رویکرد انسان نسبت به عجله می‌پردازند. مفاهیم انتزاع شده ذیل این کد عمدتاً در تدوین مدل تصمیم‌گیری ضدّ عقلایی استفاده شده‌اند. 

 = عینیت: مفاهیم مربوط به مدل‌های رفتاری انسان که به رویکرد انسان نسبت به عینیت می‌پردازند. مفاهیم انتزاع شده ذیل این کد عمدتاً در تدوین مدل عینی‌پذیری استفاده شده‌اند. 

 = ابهام، تغییر، مخاطره (ریسک)، آینده: مفاهیم مربوط به مدل‌های رفتاری انسان که به رویکرد انسان نسبت به ابهام، تغییر، مخاطره و آینده‌اش می‌پردازند. مفاهیم انتزاع شده ذیل این کد عمدتاً در تدوین مدل ابهام گریزی استفاده شده‌اند. 

 = پیش تدبیری، تفحّص، محاسبه: مفاهیم مربوط به مدل‌های رفتاری انسان که به رویکرد انسان نسبت به پیش تدبیری، تفحّص، محاسبه‌اش می‌پردازند. مفاهیم انتزاع شده ذیل این کد عمدتاً در مدل ابهام گریزی استفاده شده‌اند. 

= اختیار، آزادی: مفاهیم مربوط به مدل‌های رفتاری انسان که به رویکرد انسان نسبت به اختیار و آزادیش می‌پردازند. مفاهیم انتزاع شده ذیل این کد عمدتاً در تدوین مدل فرمان‌پذیری استفاده شده‌اند. 

 = مسؤولیت: مفاهیم مربوط به مدل‌های رفتاری انسان که به رویکرد انسان نسبت به مسؤولیت می‌پردازند. مفاهیم انتزاع شده ذیل این کد عمدتاً در تدوین مدل پذیرش مسؤولیت استفاده شده‌اند. 

 در مرتبه چهارم مفاهیمی که در مرتبه قبل برچسب خورده بودند مجددا دسته‌بندی و انتزاعی سازی شده و در نهایت هفت مدل توصیفی از رفتار انسان بر اساس مفاهیم برداشت شده از آیات جمع‌بندی و به صورت گزارش نهایی ارائه گردیدند. 

نمونه ای از چگونگی انجام تجزیه و تحلیل مستند مبتنی بر روش تحلیل محتوای کیفی در متن قرآن در جدول 4 منعکس شده است. در این جدول نمونه ای از برگه های یادداشت و نحوه تجزیه، سازماندهی مفاهیم، ارجاعات متقابل بین مفاهیم، سطوح مختلف کدگذاری و انتزاعی سازی نشان داده شده است:

جدول 4: نمونه بررسی های مستندسازی شده بر اساس گام های روش

در جدول 4 که به ارائه نمونه ای مستند شده از انجام گام های ذکر شده در بالا می پردازد، نشان می دهد در بالای برگه، شماره ردیف و آیه اصلی آن ردیف مشخص شده است. همچنین در جلوی آیه اصلی به ترتیب شماره آیه اصلی، نام سوره‌، شماره سوره نوشته شده و سپس در داخل پرانتز دامنه آیات سیاق (یعنی آیات فرعی حول آیه اصلی که این روش مورد توجه قرار داده) نوشته شده است. مثلا در ابتدای برگه مربوط به ردیف 36 به این صورت نوشته شده است: ردیف 36؛ لا یَسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَیْرِ وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوطٌ؛ 49-فصّلت-41 (45-54). یعنی در ردیف سی و ششم این تحقیق، آیه اصلی مورد بررسی «لا یَسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَیْرِ وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوطٌ» می‌باشد که آیه 49 سوره فصّلت بوده و خود سوره فصلت، سوره چهل و یکم قرآن کریم است؛ و عبارت (45-54) نیز بیان می‌کند که آیه اصلی تحقیق در دامنه آیات 45 الی 54 مورد تجزیه و تحلیل و بررسی قرار گرفته است. 

همچنین در جدول 4 مشاهده می شود که در ذیل هر ردیف، مفاهیم بدست آمده از آیات به صورت شماره‌گذاری شده و کدگذاری شده یادداشت شده‌اند. نحوه آدرس دهی به مفاهیم ارائه شده ذیل ردیف‌ها به این صورت است که ابتدا شماره ردیفی که مفهوم در آن قرار دارد و سپس شماره آن مفهوم ذکر می‌شود. مثلاً کد 36-10 آدرس مفهومی است که در ردیف 36 و در شماره 10 قرار گرفته است. کارکرد این کدهای شناسایی، تسهیل آدرس‌دهی در هنگامی است که مفاهیم بدست آمده در داخل پرانتز به یکدیگر ارجاع متقابل داده شده‌اند (به شکل توجه کنید). همانطور که مشاهده می شود، در فرآیند مفهوم یابی هیچ مفهومی حتی پرسش‌ها، تردیدها و مفاهیمی که نادرستی آن‌ها بعداً معلوم شده حذف نشده‌اند و فقط با کدهای مخصوص خود برچسب زنی شده‌اند. همچنین مشاهده می شود که مفاهیم بدست آمده در این موضوع پژوهشی به یکدیگر ارجاع متقابل داده شده‌اند و بدین ترتیب کل مفاهیم با یکدیگر مرتبط و یکپارچه گشته‌اند. 

3-4. بررسی قابلیت اطمینان پژوهش

یافته‌های پژوهش بایستی اطمینان بخش باشند. اطمینان هر مطالعه تحقیقاتی با توجه به چگونگی فرآیندها و روش‌های به کار برده شده در آن ارزیابی می‌شود. برخلاف تحقیق‌های کمّی، تحقیق‌های کیفی آزمون‌های ویژه‌ای برای تأیید اعتبار ندارند. به جای آن‌ها، در تحلیل محتوای کیفی از «قابلیت اطمینان»[16] استفاده می‌شود که شرایطی عمومی دارد (زنگ و ویلدموث، 2009). در نگاهی تطبیقی به الزامات قابلیت اطمینان علمی روش تحلیل محتوای کیفی و گام های روش تحقیق محتوای کیفی در متن قرآن، قابلیت اطمینان بوسیله اقدامات زیر قابل تأمین است: انجام پژوهش مقدماتی در قرآن کریم در یافتن کلیدواژه‌های ورود به تحقیق، انجام پژوهش مقدماتی در شناخت علمی کافی و دقیق موضوع تحقیق، وجود تعداد قابل قبول آیات انتخاب و بررسی شده، دقت‌های لغت شناختی و ادبی در تحلیل متن قرآن، انطباق و مستندسازی نکات بدست آمده از متن با منابع مختلف و معتبر تفسیری، ارائه نتایج تحقیق و اخذ نظرات تعداد زیادی از کارشناسان مرتبط، دقت در انتخاب واحدهای معنای تحلیل بر اساس رکوعات قرآنی (سیاق آیات)، افزایش دقت تحلیل متن قرآن کریم با استفاده از نرم‌افزارهای مربوطه و در نهایت اجرای کامل مراحل روش تحقیق.

4. جمع بندی 

این نوشتار به ارائه روش تحلیل محتوای کیفی در قرآن می پردازد که با آن می‌توان به طور تخصصی به بررسی یک موضوع در متن قرآن کریم می پردازد. این روش علاوه بر تجویزی[17] و گام به گام بودن، با الزامات رایج در روش‌های تحقیق علمی متناسب‌سازی شده است. در این روش در ابتدا به تهیه کلیدواژه‌های ورود به متن قرآن کریم و بررسی آن‌ها، فهرست آیات اصلی و فرعی مورد بررسی، آمار و ارقام اولیه برای تجزیه و تحلیل آیات می پردازد. سپس به متن قرآن کریم رجوع شده و بر اساس قواعد مشخص، مفاهیم بدست آمده مستند شده و سپس یکپارچه و در نهایت جمع بندی می گردند. مفاهیم بدست آمده از آیات، گزاره‌ها و عبارت‌هایی هستند که متناسب با موضوع پژوهشی (در این نوشتار «شناسایی مدل‌های توصیفی رفتار انسان») از متن قرآن کریم استخراج شده‌اند. این مفاهیم ذیل تک تک «ردیف‌های تحقیق»[18] مستند و سازماندهی گشته و سپس در چندین مرحله کدگذاری و طبقه‌بندی می شوند. اعتبار علمی این روش مبتنی بر معیارهای بیان شده در «قابلیت اطمینان پژوهش» قابل ارزیابی و اثبات است.

5. منابع و مآخذ

• قرآن کریم
• ایمان، محمد تقی. (1392). ارزیابی پارادایمی برنامه‌های توسعه جمهوری اسلامی ایران. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. 
• بیچرانلو حسن، عبدالله. (1390). تبیین مفهوم عدالت زبانی با رویکرد قرآنی به منظور طراحی خط مشی گذاری سیمای جمهوری اسلامی ایران. (رساله دکتری) دانشگاه تهران: دانشکده مدیریت. 
• دانایی فرد، حسن. (1388). روش شناسی نظریه پردازی در مطالعات سازمان و مدیریت: پژوهشی تطبیقی. مدرس علوم انسانی-پژوهش‌های مدیریت ایران، 64، 165-192. 
• رابینز، استفان بی. (1374). مدیریت رفتار سازمانی: رفتار فردی. تهران: موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی. 
• لسانی فشارکی، محمدعلی و مرادی زنجانی، حسین. (1391). روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم. قم: بوستان کتاب. 
• Chandan, J. (2005). Organizational Behaviour (3rd ed. ). Delhi: Vikas Publishing House Pvt. Ltd. 
• Elo, S. , & Kyngäs, H. (2008). The qualitative content analysis process. J Adv Nurs, 62 (1) , 107-115. doi:10. 1111/j. 1365-2648. 2007. 04569. x
• Graneheim, U. , & Lundman, B. (2004). Qualitative content analysis in nursing research: concepts, procedures and measures to achieve trustworthiness. Nurse Education Today, 24 (2) , 105-112. doi:10. 1016/j. nedt. 2003. 10. 001
• Griffin, R. W. , & Moorhead, G. (1986). Organizational behavior. Boston: Houghton Mifflin Co. 
• Hersey, P. , & Blanchard, K. H. (1977). Management of organizational behavior: Utilizing Human Resources (third ed. ). Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, Inc. 
• Nadler, D. , & Tushman, M. (1980). A model for diagnosing organizational behavior. Organizational Dynamics, 9 (2) , 35-51. doi:10. 1016/0090-2616 (80) 90039-x
• Robbins, S. , & Judge, T. (2013). Organizational behavior (15th ed. ). Boston: Pearson. 
• Zhang, Y. , & Wildemuth, B. M. (2009). Qualitative analysis of content. In B. Wildemuth (Ed. ) , Applications of Social Research Methods to Questions in Information and Library Science (pp. 308-319). Westport, CT: Libraries Unlimited. 

[1] به منظور شناخت بیشتر نسبت اهمیت و پیچیدگی مدل نمودن رفتار انسان ر.ک: گریفین و گرگوری، 1986، ص 8؛ هرسی و بلانچارد، 1977، صص. 1و2؛ رابینز و جاج، 2013، صص. 11 و 15؛ نادلر و توشمن، 1980؛ چندن، 2005، ص 13؛ رابینز، 1374، صص. 24 و 25)

[2] اِلو کینگاس بر اساس بررسی کلیدواژه‌ها برآورد کرده‌اند که تا سال 2008 در حدود 70% پژوهش‌های انجام شده با روش تحلیل محتوا مربوط به سال 2000 به بعد بوده‌اند. و این درصد با گذشت زمان همچنان رو به افزایش است (اِلو و کینگاس، 2008).

[3] در مورد گام‌های رایج در روش تحلیل محتوای کیفی ر. ک. ایمان، 1392، ص 85.

[4]Unit of Analysis

[5]Meaning Unit

[6]Redaction

[7]Distillation

[8]Abstraction

[9]Codensation

[10]بر پایه این روش تاکنون بیش از صد پایان نامه و رساله‌ی دکتری و صدها تحقیق درسی بر اساس آن در دانشگاه‌های کشور صورت گرفته و کارگاه‌های متعددی در مراکز مختلف علمی برگزار شده است.

[11]Positivism

[12] آیه 22 سوره روم.

[13] آیه 43 سوره عنکبوت.

[14] آیه 3 سوره فصلت.

[15] سوره اسراء آیه 84.

[16]Trustworthiness

[17]Prescriptive

[18]مجموعه آیات در کنار هم که با یکدیگر سیاق واحد معنایی داشته و دامنه این آیات در مباحث علوم قرآنی مشخص شده‌اند؛ ‌ر.ک. تدارک فهرست آیات اصلی و فرعی.